ELIZA ORZESZKOWA
(1841-1910)
PISARKA, PATRIOTKA, FEMINISTKA, „POLSKA GEORGE SAND”
Powstanie styczniowe, największy polski zryw narodowowyzwoleńczy przeciwko zaborcy, wybuchło 160 lat temu, 22 stycznia 1863 roku. Okrągłe rocznice historyczne często stają się pretekstem do przypominania tamtych doniosłych wydarzeń i ich uczestników, wśród których było wielu polskich pisarzy i publicystów. Czas rozpoczęcia i upadku powstania jest znaczący z jeszcze jednego powodu. Rok 1864 uznaje się za symboliczną datę rozpoczynającą pozytywizm w Polsce, a co za tym idzie upadek ideałów romantycznych.
Warto przypomnieć, że do czołowych przedstawicieli literatury pozytywizmu w Polsce należały takie nazwiska, jak: Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Adam Asnyk, Bolesław Prus, Stefan Żeromski i Eliza Orzeszkowa.
W 1905 roku do Literackiej Nagrody Nobla zgłoszono dwóch kandydatów: Henryka Sienkiewicza i Elizę Orzeszkową. Pomimo, iż autorka „Nad Niemnem” i „Glorii victis” przegrała wyścig o to najważniejsze literackie wyróżnienie ze swoim rodakiem, na trwałe weszła w poczet najwybitniejszych przedstawicielek realizmu w XIX w., nowelistek i powieściopisarek doby pozytywizmu.
Patriotka i feministka
Orzeszkowa jest autorką około 100 nowel i opowiadań. Od wczesnej młodości pisarka zdradzała żywe zainteresowania społeczne. Pisząc powieści i nowele, eseje oraz artykuły publicystyczne zabierała głos w najważniejszych kwestiach swoich czasów, traktując, zgodnie z założeniami pozytywizmu, literaturę jako medium oddziałujące na społeczną świadomość. Była głosem najsłabszych i dyskryminowanych warstw: Żydów („Meir Ezofowicz” 1878), chłopów i kobiet. Ze względu na jej postępowe poglądy w tzw. kwestii kobiecej, była nazywana polską George Sand. Najwybitniejsze miejsce wśród jej utworów zajmuje powieść pt. „Marta” (1873), poświęcona problemom emancypacji kobiet oraz uznana za manifest „emancypacyjny”. Utwory Elizy Orzeszkowej od lat znajdują się w kanonie lektur szkolnych, dzięki czemu jej twórczość jest znana do dziś wszystkim Polakom.
Baczna obserwatorka codzienności
Eliza Orzeszkowa, z domu Pawłowska herbu Korwin, urodziła się 6 czerwca 1841 r. w Miłkowszczyźnie koło Grodna. Pierwsze małżeństwo Elizy nie należało do udanych. Starszy o 16 lat ziemianin Piotr Orzeszko dość szybko roztrwonił znaczny majątek, który pisarka wniosła w posagu. Przebywając w posiadłości męża w Ludwinowie na Polesiu (na terenie dzisiejszej Białorusi), Eliza bacznie zaczęła przyglądać się zastanym stosunkom panującym na wsi i w prowincjonalnych miasteczkach. Orzeszkowa była więc nie tylko uważną obserwatorką, lecz także badaczką problemów trudnych. Wrażliwość na chłopską krzywdę, dostrzec przede wszystkim można w takich jej utworach, jak: „A...B...C...” (1884), „Cham” (1888), „Dobra Pani” (1888).
Uwikłana w historię
Dwudziestodwuletnia przyszła pisarka podczas zrywu niepodległościowego udzielała pomocy powstańcom, przewoziła pocztę, dowoziła bandaże, umożliwiła ucieczkę poza granice zaboru Romualdowi Trauguttowi – ostatniemu dowódcy powstania styczniowego. Wydarzenia tamtego czasu odegrały szczególną rolę i wpłynęły na całą twórczość Elizy Orzeszkowej, o czym pisała w listach do swoich przyjaciół. Jak sama wyznała, „zdeterminowały jej pisarskie zamierzenia i realizacje, określiły ideową postawę oraz stosunek do sprawy narodowej i niepodległościowej tradycji”1:
To wszystko uczynił ze mną i we mnie rok 1863. Gdyby nie jego młot i dłuto, losy moje byłyby najpewniej inne i prawdopodobnie nie byłabym autorką.
Pisarka służyła ojczyźnie piórem i czynem. Uważała, iż jej obowiązkiem jest utrwalenie dramatycznych przeżyć jej pokolenia oraz wydobycie z polskiej niepamięci ludzi i czynów, ich zmagań z historią. Istniały dwa typy opisywania powstania przez polskich literatów. Jako czas pojednania się narodu w obliczu zagrożenia lub całkowitej klęski. Orzeszkowa zdecydowanie wpisuje się w krąg tematyczny traktujący wydarzenia z lat 1863-64 jako czyn niezbędny i solidarystyczny, któremu przysługuje szacunek, bez względu na jego finał2. Wyrażał bowiem wolę wolności, stał się obowiązkiem pokoleń. Wielu krytyków podkreśla, że wydarzenia związane z tą datą są pokazywane jako fundatorskie w biografii zbiorowej pokolenia, do którego przynależy również Orzeszkowa3. Echa roku 1863 towarzyszyły twórczości pisarki na przestrzeni czterech dekad.
Opus magnum „Nad Niemnem”
Największe opus magnum Orzeszkowej, w którym osiągnęła pełnię swoich możliwości i dzięki któremu na trwałe zapisała się w historii literatury polskiej to powieść „Nad Niemnem” (1888).
Powieść będzie trzytomowa i jeżeli nie piękna, to przynajmniej pełna rzeczy nowych. Głównym źródłem jej wątku jest powstanie 1863 roku4 – pisała Orzeszkowa w liście prywatnym do L. Meyeta o postępującej pracy nad książką. Początkowo była ona publikowana w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”. Książkowe wydanie „Nad Niemnem” ukazało się w 1888 roku. Data nie była przypadkowa – mijała właśnie 25. rocznica powstania styczniowego. Powieść ta formułuje wciąż niewygasłe w latach 80. pytania o sens powstania i jego konsekwencje dla kolejnego pokolenia. „Nad Niemnem” to również utwór, który został poświęcony problemowi roli historii i jej obecności w życiu zwykłych ludzi, gdzie przedmiotem opisu jest wieś. Wiele miejsca pisarka poświęciła zagadnieniu pracy. Praca stanowi wartość społeczną najwyższą, według niej ocenia się bohaterów utworu. Sukces „Nad Niemnem” był wielki, porównywalny z sukcesem „Trylogii” H. Sienkiewicza lub „Lalki” B. Prusa. Powieść ma charakter eposu, przez co jeden z ówczesnych krytyków nazwał Orzeszkową „młodszą siostrą Mickiewicza”. Dowodzi ona również jak wielkie były umiejętności Orzeszkowej w posługiwaniu się językiem ezopowym przy pisaniu dzieła, którego podstawowym zadaniem było przedstawienie patriotycznych tradycji opisanego w nim środowiska.
Po powstaniu styczniowym
W ramach represji carskich Piotr został skazany na zesłanie. Eliza nie udała się z nim na Syberię, lecz wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa z Orzeszką. Następnie osiadła w Grodnie i skoncentrowała się na pisaniu. Jej początkowa twórczość literacka posiada szereg cech pozytywistycznej tendencyjności. Jest to kilka powieści społecznych i obyczajowych („Pamiętnik Wacławy”, „W klatce”), w których głosi hasła pracy u podstaw i pracy organicznej. Sławę i szacunek czytelników zapewniła sobie również ostatnim zbiorem opowiadań pt. „Gloria victis” (1910) ze znamiennym zawołaniem „chwała zwyciężonym”, w którym uderza połączenie haseł patriotycznych z ideą wolności i sprawiedliwości, przez co Orzeszkowa odcina się od szerzących po rewolucji 1905 nastrojów nacjonalistycznych. W ostatniej fazie twórczości Orzeszkowa zwróciła się w stronę religii i analizy psychologicznej. Wtedy powstały dzieła takie, jak: „Melancholicy” (1896) i „Argonauci” (1900). Obok twórczości powieściopisarskiej uprawiała Orzeszkowa nowelistykę oraz bogatą twórczość publicystyczną i przekładową. Powieści należące do ostatniego okresu jej twórczości – jak „Dwa bieguny” (1893) i „Argonauci” (1900) – wyrażają niechęć do cywilizacji.
Twórczość Orzeszkowej wyróżniają przenikliwość w konstruowaniu sylwetek psychologicznych bohaterów, nieustanna walka z ciemnotą i feudalnymi przesądami, rzetelna obserwacja społeczna. Krytycy docenili jej pisarską wiarygodność, humor odautorski, na jej korzyść przemawiały również znajomość opisywanego środowiska oraz sytuacji z własnego doświadczenia, co zapewniało jej szczegółowość opisu.
dr Marzena Forma
Przypisy
1 H. Bursztyńska, Gloria victis Elizy Orzeszkowej, „Studia Poetica” nr 8, 2020, s. 1.
2 Orzeszkowa ratuje Traugutta, czyli pisarze wobec powstania styczniowego, https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/3106345,Orzeszkowa-ratuje-Traugutta-czyli-pisarze-wobec-powstania-styczniowego [13.08.2023].
3 U. Kowalczuk, Twórczość Elizy Orzeszkowej w syntezach historycznoliterackich badaczy z jej pokolenia, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/10432/1/U_Kowalczuk_Tworczosc_Elizy_Orzeszkowej.pdf [16.07.2023]
4 T. Bujnicki, Pozytywizm, Warszawa 1998, s. 306.
Bibliografia
- Bujnicki, Pozytywizm, Warszawa 1998.
- Bursztyńska, Gloria victis Elizy Orzeszkowej, Studia Poetica nr 8, 2020.
- Kowalczuk, Twórczość Elizy Orzeszkowej w syntezach historycznoliterackich badaczy z jej pokolenia, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/10432/1/U_Kowalczuk_Tworczosc_Elizy_Orzeszkowej.pdf [16.07.2023]
- Kleiner, Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław-Gdańsk 1974.
Mały słownik pisarzy polskich, cz. I, Warszawa 1969.
- Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 2000.
https://www.legimi.pl/autor/eliza-orzeszkowa,ad971/biznes-rozwoj-prawo,g225/
Orzeszkowa ratuje Traugutta, czyli pisarze wobec powstania styczniowego, https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/3106345,Orzeszkowa-ratuje-Traugutta-czyli-pisarze-wobec-powstania-styczniowego [13.08.2023].